"हडसन व्हॅली, नदीच्या किनार्‍याला अगदी खेटून असलेला ट्रेन ट्रॅक, लाकडी पूल, ट्रॅकवर धावणार्‍या आणि पुलाच्या बरोबर मध्यभागी आल्या की एकमेकींना जणू छेदत जाणार्‍या दोन ट्रेन्स आणि 'ऑल अबोsssर्ड' हाकारा देणारा खर्राखुर्रा इंजिन ड्रायव्हर."
लहान मुलांना आवडेल असा ट्रेन शो आहे एवढ्या माहितीवर न्यू यॉर्क सिटीतलं बॉटनिकल गार्डन गाठलं. भन्नाट पळणार्‍या मॉडेल ट्रेन्स असतील, सणासुदीचे दिवस असल्यानं ट्रॅक्सच्या आजूबाजूनं रेन्डियर्स असतील, लाल-हिरव्या दिव्यांची सजावट असेल आणि शो संपतो तिथे 'फोटो विथ सँटा' आणि एक गिफ्ट शॉप असेल अशा अपेक्षेनं गेलो होतो. अशा ठिकाणी सहसा दिसणारी जनता म्हणजे जोडीनं किंवा एकेकटे आलेले पालक, त्यांचं बोट धरून किंवा सोडून पुढं पळणारी कार्टी, स्ट्रोलरमध्ये पॅसिफायरच्या दुनियेत रममाण बाळं, आजी-आजोबांसोबत आलेली काही मुलं आणि आतापासूनच अनुभव घेण्यास आतूर प्रेग्नंट जोडपी. त्या दिवशी बरीच विजोड जनता दिसली. गटागटानं आलेली जरा मोठ्या वयातली मुलं होती. प्रो-कॅमेरे घेऊन आलेले जीव होते. लोकल टीव्ही चॅनलची व्हॅन होती. जरा उत्सुकतेनंच रांगेत जाऊन उभं राहिलो. बॉटनिकल गार्डनच्या 'एनिड हॉप्ट कॉन्सरवेटरी'मध्ये शो होता. आत प्रवेश केल्या केल्या सुरुवातीला वर्णन केलेलं दृश्य नजरेस पडलं. त्या धावणार्‍या ट्रेन्सपेक्षाही आमचं लक्ष वेधून घेतलं ते मागे उभ्या असणार्‍या इमारतींनी. एक होती,
'मॉन्टगमरी पॅलेस' आणि दुसरी
'ओलाना'. पुढे चालायला सुरुवात केली तेव्हा अशाच आणखी इमारती होत्या. सेंट पॅट्रिक्स कथेड्रल समोर आलं तेव्हा एकदम उपरती झाली. या सगळ्या न्यू यॉर्क सिटीतल्या ऐतिहासिक इमारती. आता जरा बारकाईनं बघायला सुरुवात केली. प्रत्येक इमारतीची अगदी हुबेहूब प्रतिकृती बारीकसारीक तपशिलांसह उभी केलेली. बॉटनिकल गार्डनमध्ये सिमेंटचं जंगल? अहं! बांधकामासाठी वापरलेला कच्चा माल एकदम नैसर्गिक. झाडांची वाळलेली पानं, काटक्या, खोडाच्या साली, बिया, फुलांच्या पाकळ्या, पाइन कोनं. कधी प्रत्यक्ष बघायला जाल तर या इमारती आपले सौंदर्य मिरवत अगदी दिमाखात उभ्या असलेल्या दिसतात. त्या दिमाखाला, त्यांच्या सौंदर्याला अजिबात धक्का न लावता एक अद्भुत नगरी इथे वसवलेली दिसत होती. प्रतिकृती आहेत किंवा नैसर्गिक घटकांपासून बनवल्या आहेत म्हणून अजिबात तडजोड न करता.
एकदा भारतात गेले असताना धाकट्या बहिणीनं तिच्या कंपनीत भरलेल्या प्रदर्शनातून आणलेली दोन फ्रीज मॅग्नेट्स मला भेट दिली होती. ती 'इको फ्रेंडली' मॅग्नेट्स अशीच संपूर्णपणे नैसर्गिक साहित्य- वाळलेली पानं, काटक्या, इ.- वापरून बनवलेली. त्यामुळे असा काही कलाप्रकार अस्तित्वात आहे हे माहिती होतं. पण एवढ्या मोठ्या प्रमाणावर केला जातो याची तसूभर सुद्धा कल्पना नव्हती. तिथे लिहिलेले फलक आणि नंतर मिळालेली माहितीपत्रकं वाचून समजलं की या मायानगरीचे शिल्पकार आहेत पॉल बसी आणि त्यांची 'अप्लाइड इमॅजिनेशन' कंपनी. तेवढ्यावर उत्सुकता शमली नाही म्हणून घरी आल्यावर गुगल आजोबांना शरण गेले. तेव्हा समजलं की बॉटनिकल गार्डनमध्ये वीस वर्षांहून अधिक काळ हे प्रदर्शन भरतं. शंभरेक ऐतिहासिक इमारती किंवा 'मॉन्युमेंट्स'पासून सुरुवात करून आता दीडशेहून अधिक स्थापत्यसौंदर्याचे नमुने इथे मांडलेले असतात. दर वर्षी दोनेक लाख प्रेक्षकसंख्या प्रदर्शनाला लाभते. आधी सांगितल्या प्रमाणं हा लॅंडस्केप बनवताना शक्य तेवढ्या नैसर्गिक घटकांचा वापर केलेला असतो. स्वतः पॉल बसिंना त्यांनीच निर्माण केलेल्या 'गार्डन रेलरोड लँडस्केपस्'पैकी सर्वाधिक आवडणारं हे प्रदर्शन अक्षरशः आमच्या शेजारात म्हणावं इतक्या जवळ असताना आम्हाला ऐकून सुद्धा माहिती नव्हतं. Ignorance is not always bliss!
पॉल बसिंना लहानपणापासून ट्रेन्सचं भयंकर आकर्षण होतं असं वाचण्यात आलं. तरुणपणी आपल्या गाडीत बसून एका क्रॉसिंगपासून दुसर्‍या क्रॉसिंगपर्यंत रेल्वेगाड्यांचा पाठलाग करण्याचा वेडा नाद होता. निसर्गाची ओढही होतीच. फार थोडे लोकं आपल्या छंदाचा त्यात आयुष्य घडवण्याइतका पाठपुरावा करतात. पॉल बसी त्यांच्यापैकीच एक. म्हणूनच लॅंडस्केप आर्किटेक्ट बनण्याचा निर्णय त्यांनी घेतला असावा. रेल्वेसारख्या यांत्रिक गोष्टीविषयी वाटणारं आकर्षण आणि निसर्गाची आवड याचा संगम साधत 'गार्डन रेलरोड लँडस्केप'ची अनोखी कल्पना पॉल बसिंनी थोडी अपघातानंच अस्तित्वात आणली आणि ती प्रचंड लोकप्रिय झाली. इतकी की 'बिग अ‍ॅपल'च्या तेव्हाच्या गर्वर्नरांनी स्वतः फोन करून पॉल बसिंना बॉटनिकल गार्डनमध्ये ही मिनिएचर दुनिया बसवण्यासाठी आमंत्रित केलं. आजवर शेकडो नव्या-जुन्या इमारतींच्या प्रतिकृती त्यांनी घडवल्या आहेत. सगळ्याच इमारती प्रसिद्ध नाहीत, काही फारशा माहितीत नसलेल्या परंतू स्थापत्यकलेचा उत्तम नमुना असलेल्या इमारती पण आहेत. पार्किन्सन्ससारख्या हालचालींवर मर्यादा आणणार्‍या ठकाशी गाठ पडल्यावरसुद्धा त्यांची कलानिर्मिती थांबलेली नाही. आता मुलगा, पुतण्या आणि त्यांच्या 'इमॅजिनेटिव्ह' टीमच्या साथीनं हे काम सुरूच आहे आणि राहील.
इंजिनाच्या धुडामागं शिस्तीत, एका लयीत, नजाकतीनं धावणारी रेल्वे दृष्टीस पडली की बघतच राहावीशी वाटते. वयाच्या कुठल्याही टप्प्यावर असलो तरी आपल्या मनावर मोहिनी घालण्याचं कसब या धावत्या रागिणीकडे आहे. तसं बघायला गेलं तर ट्रेन्स म्हणजे मानवी इतिहासातला प्रगतीचा मोठा टप्पा. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा उपयोग करून बनवलेल्या यंत्रांच्या साहाय्याने आयुष्य सुकर करण्याच्या दिशेनं टाकलेलं वामन पाऊल. इतर कुठलीही लहान-थोर यंत्र बघा. ती शक्तिशाली असतील, त्यांची जडणघडण अगदी भुरळ पडावी अशी असेल पण ती उचलून निसर्गात नेऊन ठेवली तर अतिशय विजोड वाटतील, सृष्टीसौंदर्याचा र्‍हास करणारी वाटतील. रेल्वे (आणि पवनचक्की) मात्र याला अपवाद म्हणावी अशी. अगदी धूर ओकणारं इंजिन असलं तरी घाटातून, नदी काठानं, माळरानातनं, भाताच्या शेतांमधून, छोट्या-मोठ्या पुलांवरून धावणारी रेल्वे त्या-त्या ठिकाणचं सौंदर्य खुलवते. A perfect complement to its beauty! म्हणूनच एम्पायर स्टेट, सिटी हॉल आणि पेन स्टेशनसारख्या इमारतींच्या पार्श्वभूमीवर तळहाताएवढ्या रुंदीच्या रुळांवरून बुटक्या झाडांची गर्दी कापत पळणार्‍या ट्रेन्स बघताना भान हरपतं. मॅनहॅटनच्या त्या गल्ल्यांमधून फिरताना मनुष्याचा सतत नवे शोध लावत यांत्रिकीकरणाचा चाललेला अट्टहास, कलानिर्मितीत गुंतलेले त्याचे हात आणि निसर्गाशी लगट करण्याची वृत्ती पुनःपुन्हा सामोरे येत राहतात आणि विस्मयात पडायला होतं.
मी काढलेली काही प्रकाशचित्र इथे देतेय. सगळ्या चित्रांना नावं दिलेली नाहीत कारण बर्‍याच इमारती बघितलेल्या नाहीत. तसेच सगळ्याच फोटोंमध्ये नावं आलेली नाहीत त्यामुळे जरा शोधाशोध करून प्रत्यक्ष इमारतीचा फोटो आणि प्रतिकृतीचा फोटो अशा जोड्या जुळवून काही नावं दिलीत. एखादी जोडी चुकली असेल तर कृपया तसं सांगा. बाकी बॉटनिकल गार्डनचं अंगण अंमळ वाकडंच आहे हे ध्यानात ठेवूनच प्रकाशचित्र बघा.
पॉल बसिंवर न्यू यॉर्क टाइम्समध्ये आलेला एक
लेख आणि हा वॉशिंगटन पोस्टमध्ये आलेला
लेख. दोन्ही लेख वाचनीय आहेत. पॉल बसिंविषयी, त्यांच्या कामाविषयी आणि आजवरच्या प्रवासाविषयी बरीच माहिती यात मिळते.
अप्लाइड इमॅजिनेशनचं अधिकृत
संकेतस्थळ आणि त्यांचा
ब्लॉग. या दोन्ही दुव्यांवर ठिकठिकाणच्या प्रदर्शनांचे फोटो बघायला मिळतील. त्यांच्या चमूची ओळख पण वाचायला मिळेल.
क्रमशः
.JPG)
